از نادر شاه افشار چه می دانید؟

دوران: ۱۱۱۴ تا ۱۱۲۶ خورشیدی - ۱۱۴۸ تا ۱۱۶۰ (قمری) (۱۲ سال)

لقب(ها): نادرقلی بیگ - تهماسبقلی خان - نایب‌السلطنه - نادر شاه

زادروز:  ۲ آذر ۱۰۶۷ - ۱۱۰۰ (قمری)

زادگاه: ابیورد (درگز کنونی)

مرگ: ۱۱ جمادی‌الثانی ۱۱۶۰ - ۲۸ خرداد ۱۱۲۶[۱] یا ۳۰ خرداد (۶۰ سالگی)

محل مرگ: قوچان (شمال خراسان)

آرامگاه: مشهد

پیش از: عادل‌شاه افشار

پس از: شاه عباس سوم

همسران: رضیه خانم - ستاره و...

دودمان: بنیانگذار سلسله افشاریه



نادر جنگجویی ساده كه از بین مردم عادی برخاسته بود و انتساب به هیچ خانواده بزرگ و هیچ سابقه درخشانی او را در دایره امراء و حكام عصر نیاورده بود.پدرش امام قلیپوستین دوزی از نواحی ابیورد بود كه زندگی فقیرانه یی داشت و گویند زمستانو تابستان پوستین می پوشید.عشیره او تیره یی از طوایف تركمان افشار قرخلو بود كه از عهد صفویه به نواحی شمالی خراسان كوچ داده شده بود.

شرایطپیش از به قدرت رسیدن نادر به زمان سلطنت شاه سلطان حسین صفوی بی لیاقت برمی گردد كه بی لیاقتی او باعث شده بود ایران با ضلالت به دست افغانها بیفتد .

جوانی تا به قدرت رسیدن نادرشاه افشار:

نادردر حوالی دستگرد دره گز به دنیا آمد (1100)و در سالهای جوانی_حدود 17سالگی_ در تاخت و تازی كه ازبكان به آن حدود كردند به اسارت آنها افتاد وچندی در بین آنها به سر برد.بعد از آزادی به خدمت بابا علی بیگ كوسه احمدلوی افشار حاكم ابیورد درآمد و چندی بعد دختر او را به زنی گرفت و به طبع آن املاك و اموال او را صاحب شد.چندی نیز در خراسان به عیاری وراهزنی دست زد و با شجاعت و سخاوتی كه داشت عده یی جنگجوی عیار را گرد خودجمع آورد و در زد و خورد با اكراد تركمانان و ازبكان آن حدود به دلاوری و بهادری شهرت یافت.

در حدود 30 سالگی چندی در مشهد به خدمت ملكمحمود سیستانی پیوست اما به زودی بین آنها به هم خورد و به لشگرگاه خود دركلات دره گز بازگشت.و حكومت نسا و ابیورد را بدست آورد و حتی شاه طهماسب هم كه در آن هنگام در دامغان بود حكومت وی را تایید كرد و چون آوازه جنگجویی و دلاوری او را شنیده بود وی را به خدمت خود دعوت كرد.بعد از غلبهبر ملك محمود مشهد پایگاه طهماسب و نادر شد و شاه او را طهماسب قلی لقبداد و كارها را به او سپرد.

نادر در خراسان و استرآباد حوزه قدرت خود را كهدر واقع حوزه قدرت اربابش شاه طهماسب بود توسعه داد سفیری نزد روسها فرستاد و تخلیه ولایات شمالی را مطالبه كرد و آنها نیز كه در مدت 12 سال اشغال گیلان جز تلفاتی ناشی از بیماریهای بومی چیزی عایدشان نشده بود به تخلیه آن نواحی رضا دادند.به شرط آنكه آنجا به تصرف نیروهای عثمانی نیفتد!

طرد افاغنه از اصفهان و استرداد اراضی اشغالی غرب ایران از دست عثمانیها اقدامات بعدی نادر بود.اشرف افغان كه هنوز خود را پادشاه ایران میدانست برای آنكه از پیشرفت نادر و طهماسب در ولایات مركزی جلوگیری كند باعجله لشگر را به سوی خراسان سوق داد(1142) در سر راه سمنان را محاصره كرد.نادر كه برای مقابله با افاغنه غلزایی عزیمت تهران داشت در نزدیك سمنان و در كنار رودخانه مهمان دوست شكست سختی بر سپاه اشرف واردكرد.اشرف با شكست در حدود قزوین و مورچه خورت اصفهان از سپاه قزلباش و درنزدیك شیراز از سپاه نادر و سپاه اشرف متلاشی شد.


نادر بعد ازخاتمه كار اشرف به شیراز بازگشت و از طریق لرستان عازم اصفهان شد.در بین راه در بروجرد خلعت و تشریف شاه طهماسب همراه با تاج مرصع و عهدنامه تنویض حكومت خراسان و مكران و سیستان به وی رسید و شاه ضمن اظهار خرسندی ازخدمات او یك خواهرش رضیه بیگم نام رابه ازدواج او درآورد. نادر سپس به عثمانی ها كه به پیشنهاد ترك سرزمین ایران توجهی نداشتند حمله كرد و ملایرهمدان و كرمانشاه را از اشغال آنها بیرون آورد.آنگاه به آذربایجان لشگركشید و تلفات بسیاری بر لشگر عثمانی تحمیل كرد و تبریز را هم گرفت.اماوصول خبرهای نگران كننده ای از شورش افاغنه در هرات باعث شد تا كار آذربایجان را نیمه كاره رها كند و شورشها را در خراسان رفع نماید.

اشتغال نادر به جنگ در خراسان و لشگر كشی شاه به آذربایجان بدون اطلاع ازسپهسالارش (نادر) كه به تحریك درباریان بود و سپس شكست شاه از لشگر عثمانی و عقد قراردادی ننگین كه شامل اهدای قسمتهایی از ایران به آنها بودانجامید و نیز قراردادی با روسها بست كه آنها با آنكه گیلان را تخلیه میكردند اما خروج خود را از باكو و دربند موكول به اخراج تركها كرده بودندباعث شد نادر بسختی برآشفته شود . نادر برای شاه پیغام فرستاد و از اودرخواست كرد برای اتخاذ تدابیری مناسب در تهران یا قم به اردوی او ملحق شود كه شاه به این درخواست توجه ای نكرد. نادر به اصفهان رفت و برای آنكه شاه را از جانب خود ایمن و مطمئن كند و در حق او فروتنی و خاكساری بسیاركرد.

بعد هم به بهانه سان دیدن از سپاه كه عازم آذربایجان بود وی را به اردوی خویش دعوت و در باغ هزار جریب اصفهان از وی پذیرایی شاهانه كرد.دراین پذیرایی شاه تحت تاثیر شراب چنان حركات سفیهانه یی از خود بروز داد كه مایه حیرت و دلسردی امرا از وی شد و نادر با تبانی با همین امرا شاه را از سلطنت خلع و پسر شیرخواره اش عباس سوم را به جای او به سلطنت گمارید وخود به نیابت سلطنت رسید.

نادر نخست به دفع اشرار بختیاری و زندپرداخت و بعد زهاب را تصرف و به محاصره بغداد پرداخت اما او نیز بالاخره در جنگها شكست خورد. این شكست در نزدیكی دجله و از توپال عثمان سردارعثمانی بود.او با این شكست به همدان عقب نشینی كرد.او دوماه در همدان ماندو سپاه و تجهیزات خود را كامل كرد و دوباره بغداد را محاصره و توپال عثمانی را در حوالی آق دربند مغلوب و مقتول كرد. افاغنه ابدالی در این نبرد در موكب او بودند و شجاعت بسیار از خود نشان دادند.نادر از آنجا به آذربایجان رفت تیمور پاشا سردار عثمانی تبریز را رها كرد و به نواحی وان گریخت.

بغداد در دست عثمانی ها ماند اما اسرای ایرانی آزاد شدند و حاكم بغداد آمادگی عثمانی را برای تخلیه اراضی اشغالی اعلام نمود.نادر بعد ازجنگهای متعدد از جمله جنگ با محمدخان بلوچ و عثمانی ها در دشت مغان محل تلاقی رود كر و ارس اردو زد در آنجا به بهانه شكار جرگه توقف خود راطولانی كرد و سی و یك هزار وحش صید كرد از جمله شامل 5 هزار آهو و غزال میشد. تمام امرا و حكام و اعیان و روحانیون و تجار و كدخدایان ونمایندگانی تمام طبقات حتی ارامنه و یهود و زرتشتی ها از پیش به اشارت وی به آنجا دعوت شدند.

اما از شرح این مجلس"نادر در این مجلس ضمن اشارتی به احوال كشور و شرحی از خدمات خود اقدام به یك استعفای نمایشی كردو از حاضران خواست او را از ادامه خدمت معاف كنند .سخنگویان مجلس همچنانكه از پیش آموخته شده بود به یك كلمه اظهار داشتند كه هیچ كس را جز اوشایسته سلطنت نمی دانند و او با اظهار ناخرسندی و بی میلی نمایشی شرط قبول آن پیشنهاد را ترك تعصبات شیعی و ضد سنی-كه از زمان قزلباش معمول گردیده بود- قرار داد. به رغم میل روحانیون شیعه كه در مجلس حاضر بودند توافق شد و نادر بلافاصله در آنجا به عنوان پادشاه ایران تاج گذاری كرد(شوال 1148قمری)-سپس او پسرش رضا قلی میرزا را والی خراسان و برادرش ابراهیم خان را به حكومت آذربایجان و ماوراء قفقاز منسوب كرد.


حمله و تسخیرقندهار و لشگر كشی به هند كه ضمن افزایش سرزمین ایران خزانه او را كه درلشگر كشی های چندین سالی غارت ناشی از انقلابات خالی شده بود تامین كرد.در اجرای این تصمیم نادر كابل غزنین و جلال آباد را تسخیر كرد رضا قلی فرزندش را نیابت سلطنت داد .پیشاور و لاهور را فتح كرد و از آنجا راه دهلی را پیش گرفت.چون آگاهی یافت كه محمد شاه فرمانروای هند با سیصد هزار لشكر دو هزار فیل هزار توپ در دشت كرنال در بیست و پنج فرسنگی شمال دهلی آماده مقابله با او گشته با آنكه تعداد سپاهش به 60 هزار هم نمی رسید به چالاكی رابطه سپاه هند را با دهلی قطع كرد و پیروز و دهلی را تصرف كرد.

او با شخص محمد شاه سخت نگرفت و او را در خیمه خود با دوست رویی پذیرفت و همراه اوبه شهر دهلی نزول یافت.از وی به احترام استقبال شد .البته با شایعه قتل نادر و كشتار چندین هزار از سپاهیان ایران توسط ناراضیان شهر، نادر به مسجد جامع شهر وارد و دستور قتل عام داد كه تعداد بیشماری بی گناه به قتل رسیدند.كلید خزاین شهر به نادر تقدیم شد و شش میلیون روپیه نقد و 500 هزارروپیه جواهر و لباس"از جمله تخت كاووس و الماس كوه نور" به وی اهدا شد.

58روز در دهلی توقف و دختر محمد شاه را برای پسرش نصرالله میرزا گرفت.او قبل از بازگشت از هند مجلسی در هند برپا كرد و در آن مجلس از محمدشاه تجلیل كرد تاج هند را به دست خود بر سر او نهاد و خود را پشتیبان و دوست و هوادار او خواند.

در بازگشت از هند و بعد از تنبیه یاغی های افغانذ به هرات رفت و در آنجا خزائن و نفایس هند را با شادی غرور از نظر گذراند وقسمتی را در معرض انظار عام نهاد . چندی نیز چون سپاه راخسته و طالب صلح میدید به آسایش پرداخت اما چون بیكاری و آسایش را مایه فساد لشگر و ظهوراغتشاش می پنداشت تامین مرزهای خراسان و تنبیه یاغیان ماوراء قفقاز او رابه ادامه لشگركشی ها تشویق كرد.

نه بخاطر الحاق ماوراء النهر وتركستان بلكه به خاطر جواب دادن به تاخت و تازهای مكرر ازبكان در زمان صفویه به تاخت و تاز در این مناطق پرداخت. از آنجا او به خوارزم لشگركشید و حاكم آنجا را كه با او به مقابله برخاست دستگیر و بخاطر تاخت وتازهای مكرر به مرزهای ایران به قتل رساند.


اما انحطاط یك قهرمان ملی:

سپس او به خراسان بازگشت و بعد از اقامتی كوتاه از طریق استرآباد و مازندران به ماوراء قفقاز عزیمت كرد.جنگهای او در این نواحی طولانی و فرساینده بود.اما در این عزیمت نادر در مازندران بدلیل سوء قصد مجروح شد كه چندی بعد رضا قلیخان پسرش متهم به تحریك سوء قصد شد كه بهمین دلیل نادر او را كور كرد و بلافاصله پشیمان شد و ندامت و پریشانی اش همراه با خشم و سوء ظن به اختلال مشاعرش انجامید.

لشگركشی او به داغستان 1.5 سال به طول انجامید با عدم پیشرفت او در این نواحی لشگركشی او بی حاصل در این مناطق نا تمام ماند.او سپس از داغستان برای جنگ با عثمانی لشگر به كركوك كشیداما موفق به فتح موصل نشد و به كركوك و خانقین عقب نشینی كرد.حاكم بغداداز جنگ پرهیز كرد و نادر با همراهانش زیارت اماكن مشرفه عراق را به جاآورد.شورش تقی خان بیگلر بیگی فارس و قاجاریه در استرآباد را با خشونت وقساوت فرو نشاند.شیراز در این میان لطمه بسیار دید نفوس بسیاری در آن كشته و شهر به یك ویرانه مبدل گشت.

قیام محمد علی رفسنجانی كه حمایت عثمانی رابدنبال داشت سبب تجدید جنگ با عثمانی شد و او آخرین افتخار زندگیش را دراین جنگ و با پیروزی بر عثمانی بدست آورد.در این جنگ او بسیار بیمار بود بطوری كه در بعضی جاها او را در تخت روان حركت می دادند.در صلحنامه ای كه با عثمانی نوشت تمام شرایط و مذاكرات دوران نادر را نادیده می گرفت غریب به نظر می آمد و ناشی از خستگی فوق العاده و بیماری و آشفته حالی وی بود.این آشفته حالی هر روز او را بیشتر بدبین سفاك و بهانه جو كرد.

آخرین روزهای عمر او را به شدت محزون، خونین و جنون آمیز ساخت. مالیات سه ساله ایران را كه در هنگام فتح دهلی بخشیده بود با خشونت از مردم گرفت.در مسافرت ازاصفهان به خراسان اهل شیراز را به سختی تهدید كرد و در كرمان از جمجمه مقصرها كله منار ساخت.چون می دانست سیاست تسامح او كه جنبه ضد تشیع داشت علما و اكثریت هواخواه تشیع را از وی ناراضی ساخته است به آن دسته ازسپاهیانش كه ایرانی و شیعه بودند اعتماد نداشت و یكباره تصمیم گرفت همه آنها را به قتل برساند و این باعث شد جمعی از امرای افشار و قاجار از توهم آنكه از جانب وی دستگیر و كشته شوند در قتل او توطئه كردند در فتح آبادقوچان و به بهانه كار واجب به خیمه او ریختند و او را به ضرب تیغ و تبر از پا در آوردند(جمادی الثانی 1160) بلافاصله بعد از قتل او سپاه منظم نادری تبدیل به یك اردوی هرج و مرج شد.خزاین نادری كه آن همه در ضبط و توسعه آن اهتمام داشت در یك شب تقریبا به باد رفت.مملكت منظم او به میدان ستیز مدعیان و شورشگران تبدیل گشت.


داوری درباره نادر را با توجه به جنایات هول انگیز آخر عمرش دشوار می كند.با آنكه بر خلاف مساعی بسیار نتوانست ایران را از تعصب هایی كه در عصر قزلباش موجب ویرانی و عقب ماندگی آن شده بود رهایی بخشد.كامیابی او در تامین وحدت و تمامیت ایران در طی آن سالهای پرآشوب انقلابات قابل تقدیر بود.اگر روحیه جنگجویی وسلحشوری كه او در آن سالهای یاس و نومیدی بوجود آورد نمی بود ایران شایدموفق به حفظ حدود كنونی خویش هم نبود.اما آنچه یك سردار فداكار نستوه و دوستدار ملت را در وجود او به یك حاكم جبار و خونخوار سفاك تبدیل كرد قدرت بود- عادت عامه به تحسین و تملق هركس كه یك كار قهرمانیش وی را نزد آنهامحبوب می كند به همین سرنوشت می كشاند- و نادر یك نمونه این واقعیت بود.