اضطراب با امتحان بچه‌ها چه می‌کند؟

همشهری آنلاین: خرداد‌ماه با روزهای امتحانی‌اش، برای خیلی‌ها خاطره‌ای از اضطراب‌های تلخ امتحان را تداعی می‌کند.اگر در خانواده‌ای دانش‌آموز كنكوری هم باشد كه حرف از اضطراب نقل حرف‌های هرروزشان می‌شود. اضطراب از آن واژه‌های مظلومی است كه خیلی‌ها آن را به‌كار می‌برند بدون آنكه درست معنی آن‌را بدانند اما استفاده زیاد و حتی غیرواقعی از این كلمه خطرناك است و واقعا اضطراب می‌سازد. اضطراب امتحان از معروف‌ترین اضطراب‌هاست. شما به‌عنوان پدر و مادر در ایجاد و رفع این اضطراب‌ها چه نقشی دارید؟

اضطراب را دوباره بشناسیم

فرقی ندارد خودتان را دچار اضطراب می‌دانید یا می‌خواهید به فرزند مضطربتان كمك كنید. در هر صورت باید بدانید كه اضطراب، احساس رنج‌آوری است كه محیط بیرونی یا حالات درونی، آن‌را به‌وجود می‌آورند و اینكه چقدر شما می‌توانید آن‌را تغییر دهید در شدت و نوع آن اثر می‌گذارد. به قول یكی از روانشناسان «اگر اضطراب نبود همه ما پشت میزهایمان خوابمان می‌برد.» اضطراب می‌تواند عامل حركت و انگیزش باشد و در روی دیگر سكه می‌تواند بخش اعظم توانایی و آگاهی فرد را با مشكل روبه‌رو كند. اینكه دانش‌آموزی نتواند در امتحان آنچه را می‌دانسته پاسخ بدهد یا كسی كه در آزمون رانندگی شركت می‌كند، نمی‌تواند به اندازه‌ای كه در رانندگی مهارت پیدا كرده، آزمون عملی بدهد، از اثرات اضطراب است. اضطراب اگر حل نشود می‌تواند به نگرانی‌های شدید، وحشت، دلهره، سردرد، احساس تهوع، افت تحصیلی و... منجر شود. برای حل مشكل اضطراب امتحان كه علاوه بر دانش‌آموزان و دانشجویان، خانواده را هم دچار دغدغه می‌كند، رشد مهارت‌های فردی، حمایت خانواده، باورهای اعتقادی، كمك‌های پزشكی و... مؤثر است.


مدیریت اضطراب در روزهای مانده به امتحان

برای كنترل اضطراب امتحان شما به مهارت‌هایی نیاز دارید كه گاهی یك‌ماه، گاهی چند هفته، گاهی چند روز و حتی در جلسه امتحان هم می‌تواند كاربردی و اثرگذار باشد. فراگیری گام‌های زیر می‌تواند قبل از رسیدن روز امتحان به كنترل اضطراب امتحان كمك كند:

1- به كمك فرزندتان بروید. اگر می‌بینید كه زمان برای خواندن كامل كتاب فراهم نیست و این مسئله موجب اضطراب فرزند شما شده است، فصل یا بخش‌های مهم كتاب را جدا و در مطالعه آن به فرزند خود كمك كنید. اینطور وقت‌ها اطلاع از بارم‌بندی قسمت‌های كتاب خیلی كمك‌كننده است. وقتی از فرزند خود بخواهید در شرایطی كه دیگر شدنی نیست، همه مطالب را بخواند، همه سؤالات را درست جواب بدهد و هیچ حرفی و سؤالی بدون جواب نماند، بعد از مدت كوتاهی شما و فرزندتان ناامید می‌شوید و گمان می‌كنید كه دیگر هیچ راهی باقی نمانده است. در نهج‌البلاغه آمده است كه نادان را نمی‌بینی مگر در حال افراط و تفریط! پس همه‌‌چیز را سیاه یا سفید نكنید تا به كنترل اضطراب و ایجاد آرامش خود و فرزندتان كمك كنید. شما می‌توانید با خونسردی خود به فرزندتان مدیریت در شرایط اضطراب‌آور را یاد بدهید.

2- بهتر است برای پیشرفت فرزندتان این نكته را بدانید كه شیوه یادگیری در زمان كم، مهم‌تر است. بعضی از دانش‌آموزان یا كنكوری‌ها در این زمان كم هم شروع به خلاصه‌نویسی می‌كنند درحالی‌كه مهم است شما بدانید كه آیا فرزندتان حافظه كوتاه‌مدت قوی دارد؟ اگر جواب شما مثبت باشد، روش خلاصه‌نویسی شیوه مفیدی است. نوع حافظه‌اش را بشناسید‌؛ آنهایی كه تصاویر را خوب به یاد می‌آورند، بهتر است از نمودارها و جدول كمك بگیرند. برای افرادی كه شعر و موسیقی یا كلام موزون را خوب به یاد می‌سپارند، یعنی حافظه شنیداری قوی دارند، توضیح مطالب برای دیگران و حتی اشیا یا ضبط و دوباره شنیدن آن برای یادگیری در زمان‌هایی كه فرصت كافی ندارند، توصیه می‌شود.

طرح تست و سؤال از مطالب، رمز‌گذاری، واژه‌های مهم مطلب را برجسته كردن، اضافه كردن مطالب به مطالب موجود، توجه به شرایطی كه در حال درس خواندن وجود دارد (مثلا این فرمولی است كه موقع آمدن خاله اینا خوندی) و نشانه‌گذاری‌هایی از این دست می‌تواند به یاد سپاری سریع فرزند شما كمك كند.

3- گاهی حذف اصرار خانواده درباره نمره و رتبه‌ای خاص و رشته‌ای ویژه، می‌تواند اضطراب‌ها را از بین ببرد. آیا شما تا به حال فارغ‌التحصیل دانشگاهی را ندیده‌اید كه بسیاری از رفتارهای خوب خودش را بعد از دانشگاه فراموش كرده باشد؟ متخصصی كه پول و شهرتش او را از كانون صمیمی خانواده‌اش دور كرده باشد؟ رتبه اول دانشگاهی كه غرور، همه دوستانش را از او گرفته باشد و حتی دیگر حاضر نباشد عبادت كند؟ بهتر است خوب فكر كنید تا به ارزش و عواقب احتمالی آنچه برای خودتان یا فرزندتان می‌خواهید و از خدا طلب می‌كنید پی ببرید. با خودتان خلوت كنید كه این همه اصرار و اضطراب شما درباره نمره‌ها و رتبه‌ها و رشته‌ها، ریشه در كدام حقیقت دارد؟ مصداق این جملات همان آیه 216سوره بقره است:« شاید چیزی را ناخوش بدارید و در آن خیر باشد و شاید چیزی را دوست داشته باشید و برایتان ناپسند افتد. خدا می‌داند و شما نمی‌دانید.»

4- به‌نظرتان افراد با آرامش و بدون اضطراب در شرایط سخت مثلا جلسه امتحان یا كنكور چطور می‌نشینند؟ مداد و خودكار را چگونه در دست می‌گیرند؟ چطور نگاه می‌كنند؟ چگونه لباس می‌پوشند و...، پس به فرزندتان یاد بدهید كه در ظاهر خود را شبیه افراد موفق نشان بدهد؛ همانطور كه پیامبر عزیزمان فرمودند: هركس خود را شبیه گروهی كند، از آنها محسوب می‌شود. طبیعی است كه این رفتار می‌تواند به تقویت اعتماد به‌نفس او كمك و از میزان اضطراب او كم كند. امتحان‌ها، بهانه‌ای برای بهتر و مفیدكردن زندگی بچه‌ها هستند. اگر می‌خواهید به آرامش بچه‌ها و كنترل اضطراب آنها كمك و روش زندگی‌كردن‌شان را بهینه كنید به جای تاكید بر نمره و رتبه، به تلاش و همت آنها اهمیت بدهید. كاری كنید كه فرزند شما روحیه تلاش‌گری پیدا كند نه اینكه همه انرژی خود را بگذارد برای رقابت بر پایه حسادت یا اضطراب‌های غیرمجاز و غیرلازم.

5- امتحان را فرصتی برای پیشرفت از نقطه قبلی به جایی بهتر بدانید؛ حتی اگر یك گام باشد. اگر زمانی كه می‌تواند صرف پیشرفت شود دائم بخواهید به فرزندتان نهیب بزنید كه رقبای تو چنین و چنان هستند، فرصت‌های پیشرفت او را می‌سوزانید و چه‌بسا بذر حسادت را در وجود او بكارید. شاید بهتر باشد چند روز باقی مانده تا روز امتحان را به مرور موفقیت‌های فرزندتان كه از او راضی بوده‌اید بپردازید. به او توصیه كنید تا با ورزش كردن، توجه بیشتر به خواب و استراحت خود و برنامه‌ریزی مورد نیاز بتواند خودش را گام به گام به موفقیت نزدیك و آرامش خاطر خود را حفظ كند.

كنترل اضطراب‌های غیرمجاز به‌دست كیست؟

قدیمی‌ها می‌گفتند 5 انگشت مثل هم نیست. نباید توقع داشت كه همه بچه‌ها در حد طبیعی و با سلامت و به اندازه، اضطراب داشته باشند. اینكه چه‌كسی باعث ایجاد اضطراب امتحان در یادگیرنده می‌شود برای حل آن مهم است. از نقش وراثت و ویژگی‌های فردی بچه‌های مضطرب اگر بگذریم والدینی كه این خصوصیات را دارند می‌توانند باعث ایجاد اضطراب در فرزندان خود شوند:

والدینی كه سبك تربیتی آنها سختگیرانه است و شكست در امتحان را مساوی تزلزل جایگاه بچه در خانواده، تنبیه، توبیخ و... مطرح می‌كنند.

والدینی كه رسیدن به یك مسئله مورد علاقه فرزندشان را منوط به گرفتن نمره خاصی در امتحانات كرده‌اند تا جایی كه كسب نمره خوب در امتحان، تنها راه رسیدن به آن خواسته شده باشد و شكست در آن امتحان به معنی از دست دادن تنها راه نجات تلقی شود.

والدینی كه بچه‌ها را با هم یا با دوران تحصیل خودشان مقایسه می‌كنند موجب بروز اضطراب در آنها می‌شوند.

والدینی كه با سختی زیاد و بیش از توان مالی خود، برای پیشرفت تحصیلی بچه‌ها هزینه می‌كنند، ممكن است تذكر بیشتری هم به بچه‌ها بدهند با این تفسیر كه مبادا پول‌ها حیف شوند.

چطور اضطراب را در جلسه امتحان كنترل كنیم؟

پدر و مادرهای آگاه می‌توانند شیوه‌های یادگیری و حتی پاسخگویی به امتحانات را به بچه‌ها بیاموزند. پس به این راه‌ها در كنار توجه به تغذیه سالم، كم حجم و مقوی شب و صبح امتحان برای بچه‌ها توجه كنید و به آنها بیاموزید:

نام خدا را برای شروع فراموش نكنند. مخصوصا ذكر الابذكرالله تطمئن‌القلوب را به آنها یاد بدهید و بگویید كه با این ذكر می‌توانند آرامش خود را حفظ كنند.

امید داشتن به تقلب، ذهن را به هم می‌ریزد و اعتماد به نفس را برای پاسخگویی كم می‌كند.

از ترس تمام‌شدن زمان، برای نوشتن جواب سؤالات عجله افراطی نداشته باشند كه مبادا خود عجله عامل ایجاد اضطراب و پاسخ اشتباه شود. امام‌علی(ع) می‌فرمایند: مردم از ترس اینكه به ذلت نیفتند، در ذلت شتاب می‌كنند.

به فرزندان خود بگویید كه قدم به قدم پیش بروند و با مرور مداوم سوال‌ها اضطراب خود را زیاد نكنند.

باید زمانی را برای مرور بگذارند. از ابتدای جلسه در كنار سؤالات خیلی سخت یا سؤالاتی كه به جواب آنها شك دارند نشانه‌ای قرار دهند تا بعد از پاسخ به سؤالاتی كه از آنها مطمئن هستند به‌ترتیب به بقیه سؤال‌ها برسند.

از اضطراب مجاز نترسید

اضطراب متعادل به ما برای انجام كارهایمان انگیزه می‌دهد.

در شرایط سخت‌، قدرت و واكنش بدن را سریع‌تر می‌كند.

می‌تواند برای سازگار شدن با شرایط، ما را خلاق كند.

قدرت تجسم ما را بالا می‌برد تا برای رویارویی با موقعیت آینده آماده شویم.

بنابراین بعضی از دانش‌‌آموزانی كه به قول معروف دلشان شور درس‌ها و كارهایشان را نمی‌زند‌، احتمالا كمی اضطراب مجاز لازم دارند.

آنچه می‌تواند شور و حركت اضطراب مجاز را به بچه‌ها تزریق كند‌، تقویت علاقه آنها به موضوع مورد نیازشان است. مثلا اگر دانش‌آموزی دلیل اهمیت زبان انگلیسی را نداند چراكه دوست دارد در آینده راننده شود، احتمالا نه علاقه‌ای به این درس دارد و نه شوق یا نگرانی‌ای برای تلاش بیشتر برای امتحانش. برای مثال در چنین شرایطی اگر با زبان كودك یا نوجوان به او بگویید كه تسلط به زبان انگلیسی برای رانندگی در سفرهای برون‌مرزی‌اش چقدر لازم و ضروری است هم علاقه‌مند می‌شود و هم با حد مجازی از نگرانی و اضطراب دلواپس یادگیری خود می‌شود.

گاهی هم حضور والدین به‌عنوان كسانی كه سهم دلواپسی امتحان‌ها را به‌عهده می‌گیرند و دائم می‌گویند: «چرا درس نمی‌خونی»؟ «داره دیر می‌شه»! «مگه تو امتحان نداری؟» و... باعث می‌شود كه دانش‌آموز مسئولیت مراقبت از امتحان یا كارهای مهم‌اش را به‌عهده نگیرد. اجازه دهید حتی با وجود خطا، بچه‌ها مسئولیت شكست یا موفقیت‌شان را به‌عهده بگیرند و به مرور زمان پیشرفت كنند.

كلید طلایی

با مرور توانمندی فرزندان‌تان و تشویق و افزایش روحیه آنان در فضایی آرام و با نشاط به افزایش اعتماد به نفس و كنترل اضطرابشان كمك كنید. فرزندان هم همان‌قدر ممكن است اشتباه كنند و به موفقیت نرسند كه بزرگسالان تجربه شكست دارند. هر چه در این شرایط دشوار با زبان تأیید و به دور از مقایسه یا سرزنش كنار فرزندتان باشید، فرصت طلایی برای ایجاد رابطه بهتر با آنان و تقویت باورها و ارزش‌های آنان به‌دست خواهید آورد. همچنان‌كه تقویت باورهای آنان به ظن روانشناسان احتمال موفقیت آنها را نیز افزایش خواهد داد.

کارشناس: دكتر فروغ نیلچی‌زاده؛ استاد دانشگاه و مشاور خانواده

جایگاه پدر كجاست؟

«از دوران كودكی تا به امروز كه من و خواهرم در حال گذراندن تحصیلات دانشگاهی هستیم همیشه با تحقیر پدرم از سوی مادر مواجه شدیم. این رفتارهای مادر باعث شد كه ما همیشه در زندگی نتوانیم به پدر تكیه كنیم. پدرم در نگاه ما آدمی ضعیف بود كه تصور می‌كردیم توانایی انجام هیچ كاری را ندارد. بارها می‌دیدم كه مادر، شوهر خاله‌هایم را به رخ او می‌كشید. از اینكه آنها به خیلی چیزها در زندگی رسیده‌اند و بابا هنوز یك كارمند ساده با حقوق حداقلی است گلایه می‌كرد. همیشه نظرات پدرم در خانه بی‌اهمیت جلوه داده می‌شد و همه امور زندگی به‌دست مادر بود. پدر حتی اجازه نداشت در مورد نحوه لباس پوشیدن ما نظر دهد، بدون هماهنگی او مهمان دعوت كند، به خانه مادرش بدون اجازه برود. چراكه اگر این كارها را می‌كرد با یك دعوای مفصل در خانه و قهری كه یك‌ماه به طول می‌انجامید مواجه می‌شد. یادمان هست اوایل پدر در مقابل رفتارهای مادر سكوت می‌كرد ولی بعدها فاصله‌اش هر روز با مادر بیشتر می‌شد. ما نیز كه پدر را در حد تكیه كردن نمی‌دیدیم از او دورتر شده و به مادر نزدیك می‌شدیم و پدر هر روز تنها و تنهاتر می‌شد و حال امروز كه دوستانم را می‌بینیم تازه می‌فهمم كه تكیه كردن به پدر چه محاسنی دارد و ما چه نعمتی را در همه این سال‌ها از دست داده‌ایم. امیدواریم فرصتی برای جبران باشد.»

متن بالا گلایه پسری است كه همیشه در خانه با تحقیر پدر از سوی مادر مواجه است. از این‌رو در گفت‌وگو با دكتر فروغ نیلچی‌زاده، استاد حوزه و دانشگاه و كارشناس مسائل خانواده به بررسی آثار و پیامدهای این موضوع پرداخته‌ایم كه در ادامه در اختیار شما قرار می‌گیرد.

متأسفانه این روزها نقش پدر گاهی اوقات و در برخی خانواده‌ها با تضعیف و تحقیر مواجه می‌شود و به‌عبارت ساده‌تر می‌توان گفت كه به نوعی شاهد كمرنگ‌شدن نقش پدر در تربیت فرزند و تضعیف جایگاه این عنصر تأثیرگذار در تربیت هستیم كه این موضوع كاملا در تعارض با سبك زندگی اسلامی است. آیات و روایات بسیاری در دین مبین اسلام وجود دارد كه بر احترام به پدر از سوی همسر و فرزندان تأكید دارد و این موضوع به‌عنوان یك اصل انكارناپذیر است كه باید در زندگی‌های مشترك مورد توجه قرار بگیرد.

وقتی در خانه‌ای جایگاه پدر تضعیف شود فرزندان معنی احترام به بزرگ‌ترها را نخواهند آموخت و ممكن است بعدها جایگاه مادر نیز توسط آنها تضعیف شود. وقتی پدر جایگاهش تضعیف شود نتیجه قطعی آن این است كه زن‌ها در هویت‌یابی خودشان نیز به‌عنوان مادر دچار مشكل خواهند شد چون پدر و مادر به‌عنوان 2بخش اصلی خانواده و 2بال پرواز برای بچه‌ها هستند كه اگر یكی از این بال‌ها به خوبی كار نكند تربیت فرزند را دچار مشكل می‌كند.

پدر به‌عنوان نماد اقتدار در خانواده شناخته می‌شود و لازم است كه فرزندان در نوع برخورد و رفتار توجه به اقتدار پدر را یاد بگیرند؛ چراكه اگر این اقتدار شكسته شود یا فرزندانمان فاقد مسئولیت‌پذیری می‌شوند و یا انواع بحران‌های هویتی در انتظار آنها خواهد بود.

از همه مهم‌تر اینكه پسر و دختری كه جایگاه پدرشان در خانواده تضعیف می‌شود بی‌توجهی به همسر را یاد می‌گیرند و به نوعی خودخواهی و تنها خود را دیدن را می‌آموزند و با این ویژگی زندگی آینده فرزندان نیز به مخاطره می‌افتد.

یكی از آسیب‌های جدی دیگری كه تضعیف جایگاه پدر در خانواده با خود به‌دنبال دارد از بین رفتن احساس امنیت در فرزندان است. وقتی فرزند شما ببینید پدر و مادرش با احترام و آرامش با یكدیگر صحبت می‌كنند و سر هم داد نمی‌زنند و پدر در خانواده اقتدار دارد احساس امنیت بیشتری می‌كند. وقتی این موضوع در خانه از سوی پدر و مادر رعایت شود نشاط و شادی در دل فرزندان جا خوش خواهد كرد.